Асхан Смаилұлы: Елімізде қан тамырлары хирургиясының жүйесін біздің буын жасады

Қан тамырлары – адам денесінің өзегі. Аурудың дені қанның дұрыс айналмауынан туындайды. Кейінгі жылдары инсульт, инфаркт секілді ауру көбейді. Сондықтан қан тамырлары хирургиясының маңызы жыл санап артып келеді. Елімізде қан тамырлары хирургиясының қалыптасуы мен дамуына зор үлес қосқан жоғары санатты дәрігер, хирург, медицина ғылымдарының кандидаты, Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген қайраткері Асхан Смаилұлымен әңгімеміз осы сала төңірегінде өрбіді. «Тәуелсіздік тұсында қазақ медицинасы көп жетістікке жетті», – дейді профессор.

«Мен орысша емес, қазақша тапсырамын», – дедім

– Мектепте жүргенде қай пәндерді жақ­сы оқыдыңыз? Хирург болуыңызға қан­дай жағдай әсер етті?

– Мен мектепте математика, физика, хи­мия пәндерін сүйіп оқыдым. 1966 жылы Жамбыл қаласындағы (қа­зіргі Тараз) Жамбыл мектеп-интернатын кү­міс медальмен бітіріп, Алматыға ат­тан­дым. Бірден политехникалық институттың «Ав­томатика және есептеу техникасы» ма­мандығына құжат тапсырдым. Емти­хан­ды тек математикадан тапсыруым керек еді. Менің сыныптасым әрі жан досым Тұр­сын Шегебаев екеуміз де Жамбыл ин­тер­натын бітіргенбіз. Алматыға арман қуып бірге келгенбіз. Емтиханға тура бір ап­та қалғанда «мен хирург болам» деді де, құ­жаттарын алып кетіп қалды. Алматыда одан басқа танитын тірі пендем жоқ, орыс­шам да шамалы ол кезде. Үш күн бойы құ­лазып жаттым. Содан институттың қа­былдау комиссиясына барып: «Құ­жат­тарым­ды беріңіз», – дедім. Мақсатым – ме­динститутқа барып, досымды тауып алу. Құ­жаттарымды бермейді. Мен оқымаймын, Жам­былға, ауылыма кетем деп жүріп құ­жа­тымды әрең дегенде алдым. Мединс­ти­тутқа барсам, медициналық анықтамаң жа­рамайды, өзіміздің дәрігерлік комис­сия­дан қайта өтесің деді. Бір күнім соған кетті. Қай пәннен емтихан тапсыратынымды сұра­сам, химиядан тапсырасың дейді. Мен­де химия кітабы жоқ. Басқалардан сұрап алу мүмкін емес, оқулықты қайда сататы­нын да білмеймін. Мамандықты қалай таң­даймын? «Емдеу ісі», «Педиатр», «Сто­мо­тология» және «Фармацевтика» деген төрт фа­культет бар екен. Қай факультет қандай ма­мандарды дайындайтынынан хабарым жоқ. Елден сұрауға ұялдым. Ақыры, қай фа­культетке адам көп тапсырып жатыр, соған тапсырайын, адамдар бекер та­лас­пайды ғой деген оймен «Емдеу ісі» фа­куль­те­тіне құжат өткіздім. Сол жылы бір орын­ға 17 талапкер таласты. Нартәуекел дедім.  Емтихан сұрағын алған кезде, са­майым­нан қара тер бұрқ ете түсті. Төрт-бес сұрақ. Мектепте оқығанымды ес­ке түсірдім. Шамалап білетін сияқтымын. Ем­тихан қабылдап отырған жас әйел: «Дайын­сың ба, кел» деп шақырды. Бардым да: «Мен орысша емес, қазақша тапсыра­мын» дедім. «Мен қазақша білемін, айта бер» деді. Тәптіштеп сұрады. Бәріне жауап бер­дім. Бір кезде орнынан тұрып, кетіп қал­ды. Не болды екен деп уайымдадым. Аз тұ­рып бір кісіні ертіп келді. Химия бойын­ша емтихан қабылдау комиссиясының же­тек­шісі екен. Ол да жан-жақтылы сұрақ­тар қойды. Бір кезде екеуі де кетіп қалды. «Бұ­ларға не болды?» деп аң-таңмын. Олар та­ғы бір кісіні ертіп келді. Қабылдау ко­мис­сия­сының төрағасы екен. Ол да бірнеше сұ­­рақ қойды да, «бес» деген баға қойды. Қуа­­ныштан жүрегім жарылып кете жаз­да­ды. Сөйтіп, ойламаған жерден мединс­ти­тут­қа түстім. Басында орысшадан қинал­дым. Оқулықтың бәрі орыс тілінде. Басқа түс­се үйренеді екенсің, көп өтпей-ақ орыс­шаға тілім сынып, игеріп кеттім. Бірін­ші курсты жақсы бітірдім. Екінші курстан бас­тап арнайы стипендияға ие болдым. Айы­на 41 рубль. Ол кезде бұл үлкен ақша. Қа­тардағы студенттер ары кетсе 28 рубль ала­тын. Екінші курста жүріп үйленіп, отау кө­тердім. Төртінші курста жалпы маман­дық­тан арнайы мамандыққа ауысу бас­тала­ды. Терапевт, хирург, акушер-гинеколог бо­­лып бөлінеді. Мен хирургия мамандығын таң­дадым. Бесінші курста доценттермен бір­ге операцияға барып, әжептәуір тәжі­ри­бе жинадым. Оқуды бітіргенде қарапайым операцияларды жасай алатындай маманға айналдым. Белгілі хирург, Қазақстан ме­ди­цинасының дамуына бір кісідей еңбек сіңір­ген Еділ Айдарханұлы Әбсаттаров де­ген ағамыз бар еді, кейін жетекшіміз бол­ды, сол кісі Мәскеуден «Жүрек қан тамыр­лары хирургиясынан» докторлық диссер­та­ция қорғап келіпті. Ол кезде қан та­мыр­лары хирургия бөлімшесі Қазақстанда тек А.Сызғанов атындағы хирургия инс­ти­ту­тын­да ғана бар. Ағамыз Денсаулық сақтау ми­нистрлігіне кіріп: «Мен қан тамырлары хи­риургиясы мамандығын ашамын» деп өті­ніш айтыпты. «Ашыңыз. Ол үшін жас­тар­ды оқыту керек» деген жауап алады. Ме­динстуттың жастарын бақылап, бір топ жас­ты Мәскеуге оқуға жібермек болады. Сол таңдағандардың арасында мен де бо­лып­пын. Мені Оралға қызмет етуге бөлген еді. «Оралға емес, туған жерім Жамбылға ба­ра­мын» деп әзер келіскенбіз. Еділ Ай­дар­ханұлы: «Сен Жамбылға бармайсың. Мәс­кеу­ге барып, оқисың» деді. Сөйтіп, 1973 жы­­­лы Мәскеуге кеттім. Тура сол жылы Ал­­матыдағы №12 орталық қалалық ау­ру­хана ашылып жатқан. Мәскеуде А.Бакулев атындағы «Қан тамырлары хирургиясы» институтына ординатураға оқуға түстім. А.Покровский деген академиктен дәріс алдым. Екі жылдың ішінде диссертация жа­зып, 1981 жылы қан тамырлары хи­рургиясы бойынша диссертациямды сәтті қор­ғадым. Мәскеу маған үлкен мектеп бол­ды. 1976 елге оралып, Алматы қалалық ор­та­лық клиникалық ауруханасының қан та­мырлары бөлімшесіне жұмысқа тұрдым.   1978 жылы Алматыда Дүниежүзілік ден­­саулық сақтау ұйымының конфе­рен­ция­­сы өтіп, Алматыда алғашқы медици­на­лық-санитарлық көмек туралы деклара­ция­сы қабылданды. Мен шетелдік делега­ция­ның алдында екі үлкен ота жа­са­дым. Екеуі де сәтті өтті. Бұл отаны – қол­қаның кеңеюі және жарыла бастауына бай­ланысты протездеу барысын АҚШ се­наторы Эдвард Кеннедидің тобы өз көзімен көрді. 

Облыстарды аралап жүріп ота жасадық 

– Сөзіңізге қарағанда, қан тамыр­лары хирургиясының жүйесі елімізде бертінде қалыптасқан екен ғой. Осы са­ланың дамуына кімдер үлес қосты?

– Дұрыс айтасың. Біз Мәскеуден келген­де қан тамырларына отаны тек Ал­ма­тыда жасайтын. 1976 жылдан 1981 жыл­ға дейін 4-5 адам ел бойынша аралап жү­ріп ота жасадық. Оның көбі шұ­ғыл оталар. Кезек күттірмейді. Аяқ қан тамырлары жарылып, қан ұйып қалса, екі сағаттың ішінде ота жасамасаң, аяғын кесіп тастауға тура келеді. Еліміздің түпкір-түпкірінен шұғыл ота жасау керек деген қоңырау түседі. Санавиациямен об­лыстарға ұшып барып, ота жа­сай­сың. Қайтып келесің де, өзіңнің отаң­ды күтіп жатқан емделушіге жүгіресің. Енді біттім-ау дегенде, Қостанайдан, Аты­рау­дан болмаса Алматының өзге аудан­дары­нан шұғыл ота керек деген ха­бар келеді. Барып, ота жасауың керек. Адамның тағдыры. Бас тарту мүмкін емес. Өйткені облыстарда қан тамырлары ауру­ларына ота жасайтын маман жоқ еді. Қан тамыр-лары хирургиясы бөлімі ашыл­ма­ған. Үйдің бетін көрмейтін кездеріміз көп болады. Төрт-бес жыл осылай дамыл­сыз еңбек еттік.  Ақыры, профессор Еділ Әбсаттаров Ор­­­та­лық комитетке және министрлер ка­би­нетіне кіріп жүріп, барлық облыстарда қан тамырлары хирургиясы бөлімін ашу керек деген қаулыға қол қойдырды. Сөйтіп, 1979 жылдан бастап бірнеше жылдың ішін­де бүкіл облыстық ауруханаларда қан та­мыр­лары хирургиясы бөлімдері ашылды. Бұл еліміздің медицина тарихындағы ай­рық­ша қадам әрі үлкен жетістік еді. Мәс­кеуде оқып жүргенімізде жүрек-қан та­мыр­лары хирургиясы директоры, академик В.Бураковский: «Біздің Совет үкіметі жүрек-қан тамыр хирургиясынан Еуропа мен Аме­рикадан 30 жыл артта қалып кетті» деп опына сөйлейтін. Бұл 1975-1976 жылдарда айтқаны. 1975 жылы акдемик Работников деген хирург Совет үкіметінде жүрекке бірін­ші рет аорта-коронарлық шунттеу отасын жасады. Бұл ота сол кез үшін сенсация болатын. Ал Қазақстанда тек 2000 жылдан бастап, сол кездегі Ел басшысының пәрменімен барлық облыс ор­талықтарында кардиохирургиялық бө­лімшелер ашылды. Қазір Алматының өзін­де жүрек-қан тамырларына төрт-бес жерде ота жасалады. Егер сол жылдары қан та­мырлары хирургиясы облыстарда ашыл­ма­ған болса, халқымыз көп қиыншылық көр­ген болар еді. Себебі қан тамырлары хи­рур­гиясы тұтас медицинаның «шұғыл жәр­демі» секілді.  Осы жерде мынаны айтуым керек. 1972 жы­лы мединститутты бітірген менің курс­тастарымның көбі жүрек және қан та­мыр­лары хирургиясының мамандарына ай­налды. Елімізде қан тамырлары хирур­гия­сын қалыптастыру біздің курстың иығына түс­ті. Біз ота жасай жүріп, шәкірттер тәр­биеледік. Облыстарға жиі барып, он­дағы хирургтарға білгенімізді үйреттік.  Біз – Тоқан Сұлтаналиев, Төлеген Егем­бер­диев, Уәлихан Жақыпов, Сағат Сүтем­генова, Владимир Шепсов, Ген­на­дий Маткаримов бастаған 10-15 маман елі­міздегі қан тамырлары хирургиясының жүйесін қалыптастырдық деуге болады. Біз елі­міз бойынша осы ауыр міндетті абы­рой­мен атқардық. Бұл топқа бағыт-бағдар бер­­ген ұстаздарымыздың да еңбегі ерен. Біз сол ұстаздарымыздан алған тәлімді еліміз бойын­ша бір жүйеге келтіріп, отандық медицинаның  дамуына үлес қостық. 

– Қан тамырлары хирургиясы «ме­дицинаның шұғыл жәрдемі» деп қал­дыңыз. Осы ойыңызды тарқатып айта кет­сеңіз.

– Жүрек және қан тамырлары хи­рур­гия­сы медицинадағы ең күрделі ота­лар­дың қатарына жатады. Өйткені адам ағ­засында қан тамырсыз орган жоқ. Адам де­­несі қан тамырлар жүлгесі арқылы «қорек­­тенеді». Қан тамырлары хирургиясын жасайтын дә­рігерлерді көпшілік тар ауқымда еңбек ете­тін маман деп ойлайды. Қан тамырсыз ор­ган бар ма? Баста да, кеуде де, аяқ-қол, іш құрылыста да қан тамырсыз жер жоқ. Қан та­мыр хирургиясында жақсы маман болу үшін қан тамырлар жүйесін түгел білуге тиіссің. Айталық, пациенттің басына опе­ра­ция жасау үшін неврологияны, нейро­хи­рур­гияны, офтальмологияны, мұрын, көз қан тамырларын, кеудеге жасар болсаң кар­­­­­диологияны, пульмоногияны, бәрін білуің керек. Онсыз операция жасай ал­майсың. Кез келген хирург ота ке­зінде қанның тоқтамауынан қорқады. Өйт­кені қанды тоқтату кез келген хирург­тің қолынан келмейді. Сондықтан да қан тамырлары хирургиясының жолы ауыр әрі жауапкершілігі өте жоғары. Дүниежүзінде қан тамыры хирургиясы медицинаның ең маңызды саласы саналады. Неге? Өйткені адамзаттың өмірін ерте қиятын үш ауру бар: миокард инфаркті, инсульт және өкпе артериясының эмболиясы. Бұл үшеуі де қан тамырлары хирургиясының жұмысы. Біз­дің көптеген ота адам өмірін қия­тын осы үш аурудың алдын алу үшін жа­салады. Дүниежүзінде жүрек қан тамыр­лары аурулары бірінші орында тұр. Сон­дық­тан қан тамырлары хирургиясына баса мән беру – мемлекеттің халық алдындағы маңызды міндеті. Өзіңе қан тамырлары хирур­гия­сы­ның қандай маңызды сала еке­нін екі мысалмен түсіндірейін. Алматы қала­сы­ның бас хирургы кезім. Мені бір әйел із­деп келді. «Інім ажал аузында тұр. Құт­қа­рыңыз» деді. Күрті ауданының тұрғыны екен. Інісі асқазан ауруына шалдығады. Ау­дан дәрігерлері тексеріп, жаман ауру де­ген диагноз қойып, Алматы облыстық ау­руханаға жібереді. Олар да асқазан рагы деп, мамандандырылған облыстық онко­дис­пансерге жіберіпті. Осы уақыт аралы­ғын­да жігіт 45 килограм салмақ жоғалтады. Ем болмаған соң, онкоинститутқа жөнел­те­ді. Олар да рак бойынша емдейді. Жас жі­гіт өлермен халге жетеді. Жас адамның ау­руханада өлгенін қаламай, үйде емдеңдер деп шығарып салады. Сол 21 жастағы жі­гітті маған алып келді. Мен оған іш құ­ры­лы­сының қан жетіспеушілігі синдромы де­ген диагноз қойып, ертесінде ота жа­садым. Ішін ашқанымда қолқадан шы­ға­тын бауырды, асқазанды, көкбауырды, ұй­қы безін, ащы ішектерді қанмен қамта­ма­сыз ететін артерия қысылып тұр екен. Арте-рияны босатып, ішкі ағзаларға бара­тын қанның жүретін жолын қалпына кел­тір­дім. Жаңағы ауру жігіт екі-үш күннен кейін тамақ ішуге дәрмені жетіп, төрт-бес күн­нен соң салмақ қоса бастады. Он бес күн­нен кейін үйіне шығардым. Қазір ол жі­гіт­тің жеті баласы бар, аман-есен жүріп жа­тыр.  Екіншісін айтайын. Жамбыл облысында бір жігіт сол аяғына қан ұйып (гангрена), об­лыстық ауруханаға түседі. Облыстағы дәрі­герлер аяғын кеспесек болмайды деп, операцияға дайындайды. Дәл осы кезде таныс досы көңілін сұрауға барса, аяғын ке­суге ота жасауға кіргізіп бара жатыр екен. «Аяғыңды кескені несі? Асхан Смаилұлына көр­сетпедің бе?», – дейді. Дәрігерлер ол кі­­­сіні танысаңыздар, дереу апарыңыздар деп рұқсат етеді. Маған жедел алып келді. Сан мен сирақтың ортасындағы қан та­мы­ры бітеліп қалған екен. Келген бетте дереу опе­рацияға дайындап, өзінің венасын алып, тамырын жалғап бердім. Сол жігітті жуыр­да Тараз жақтан көріп қалдым. Ота жасағалы 26 жыл өтіпті. Сап-сау шауып жүр. Егер досы бір минут кешіксе, ота жасап, аяғын кесіп тастар еді. Сол сияқ­ты жайттар өте көп. Сол үшін де қан тамыры хирургиясын үздіксіз дамытып, кәсіби мамандарды жүйелі дайындау керек.

– Соңғы кезде инфаркт, инсульт ала­­­­тын адамдар көбейді. Бұл ауру жасарып барады деп дабыл қағып жатамыз. Мұ­­­ның себебі неде?

– Бұрын қазақ қан тамыры ауруларымен жиі ауырмайтын. 80 жылдарға дейін солай еді. Қан тамырлары хирургиясы бөлім­ше­сінен қазақтарды көрмейтінмін. Өзге ұлт­тар көп еді. Қазір ауруханаға барсаң, қазақ­тар тізіліп жатады. Неге? Бәрі жеген тама­ғыңа байланысты. Бұрынғы қазақтар та­би­ғи, таза өнімді көп тұтынатын. Қазір фаст-фудты көп жейді. Қазақ дәстүрлі та­мақ жеу үрдісін бұзды.     Кейбір дәрігерлер майлы тамақ же­меу керек, етті көп жеу зиян деп жа­тады. Мен оған келіспеймін. Біздің ха­лық­тың ғасырлар бойы қалыптасқан өмір сүру дағдысы бар. Ағзамыз соған бейім­дел­ген. Денсаулыққа зиян тамақ көп. Ол қан та­мырын бұзады. Экология да мәз емес. Жас­тар аяғын жылы ұстамайды. Жылы киін­­­­­­­бейді. Осының бәрі қан тамырлары ау­руының көбеюіне себеп болып отыр. Мен үне­мі: «Қайғысыз ғұмыр сүргің келсе, қан та­мырыңды сақта, дұрыс тамақтан, са­лауат­ты өмір салтын ұстан» деп айтып отыра­мын. Емханада кезекті жоюдың жүйесін жасадым

– Емхана десе, халық кезек көп еке­нін айтып шағымданады. Өзіңіз де бір­неше медициналық мекемені бас­қар­дыңыз. Алматы қалалық №17 емха­на­сын басқарған кезіңізде, кезекті азай­тудың жүйесін жасап, тәжіри­беңіз­ді күллі медициналық мекемелер­мен бөліскен екенсіз. Қандай жүйе құрдыңыз?

– 2010 жылдары ҚР Денсаулық сақтау ми­нистрі Салидат Қайырбекова еліміздегі 5 000-ға жуық медициналық мекеменің іші­нен 50 стационар, 50 емхананы таңдап алып, басшыларын Астанаға шақырды. Ол шақ­та мен №17 емхананың бас дәрігері едім. Министр өте байыпты кісі еді. «Сіздер ме­нің командамсыздар. 5 000-ға жуық ме­дициналық мекеменің ішінен өздеріңізді іріктеп алдым. Сіздерге бір сұрағым бар. Қайтсек медицинаның жұмысын жүйелеп, емханалардың жұмысын жақсартамыз? Соны ақылдасуға шақырдым. Маған кез кел­ген уақытта хабарласуларыңызға бола­ды», – деп визиткасын берді. Алматыға пойыз­бен келе жатып, емханалардың бас­ты проблемасы не деп ойландым. Емха­на­лардағы ең басты проблема – бітпейтін кезек. Оны қалай жоюға болады? Ем іздеген жан­дардың жүйкесін тоздырмай, қалай ке­зек­сіз қабылдай аламыз? Осы сұраққа жауап іздедім. Кей кісілер қан қысымын өлшеу үшін келеді. Оған кезектің не керегі бар? Кірген бетте қан қысымын тексеретін апа­рат­тар қою керек. Көп адам анализ та­п­сыру­ға келіп, күні бойы кезекте тұрады. Ана­лизді үш топқа бөлдім. Ересектер, ба­ла­лар, жүкті әйелдер бөлек-бөлек тап­сы­ра­ды. Түк қиындығы жоқ. Сарылып күт­пейді. Жо­­ғары температурамен келетіндерді бө­лім меңгерушісі дереу қабылдайды. Ал әр учаскенің өзінің дәрігері бар. Мөлшермен бір дәрігер 2 000 адамға жауапты. Солар емханаға келген соң, медкартасын таппай сан­далып жүреді. Мен әр учаске дәрігеріне өзі қарайтын аумақ тұрғындарының мед­картасын беріп, кабинетінде сақтаттым.  Од­ан кейін, науқастарға тіркелу бөлім­ше­сіне хабарласу өте қиын болатын. Біз екі те­лефонның орнына тіркелуге он телефон қойып қойдық. Бірақ оның сегізінің дискісі жоқ. Оны біздің қызметшілеріміз пай­да­лана алмайды, тек науқастар сырттан ха­бар­ласа алады. Міне, сөйтіп бюжеттен бір тиын шығармай тіркелу бөлімінің жұмы­сын реттедік. Мысалы, сағат тоғызда бір дә­рігердің алдында бір-екі науқас қана оты­рады. Өйткені олар өзі жазылған уақы­тымен келеді.  Желтоқсан оқиғасының екі дәлелін ұсындым

– Жазушы-журналист, Желтоқсан оқи­ғасын зерттеп, сериалды кітаптар шы­ғарған Талғат Айтбаевтың кітап­та­рынан сіздің Желтоқсан оқиғасына қа­тысты көп деректі сақтап қалға­ныңыз­ды оқып едім. Емханаға қарал­ған жастардың құжаттарының бір нұсқасын сақтап қалыпсыз. Мұндай ба­тыл шешімді қалай қабылдадыңыз?

– Желтоқсан оқиғасы – ұлтымыздың ең үлкен трагедиясының бірі. Ол кез бә­рі­міз­ге, әсіресе оқиғаны өз көзімізбен көрген Алматыдағы қазақтар үшін ауыр тиді. Ал жел­тоқсандықтардың бейбіт шеруге шы­қ­қанын дәлелдейтін құжатқа келсек... (күр­сінді). 1988 жылдың соңында Арменияда жер сіл­кініп, үлкен апат болды. Оларға көмек беру үшін Қазақстанның санитарлық пойы­­зы аттанды. Сол пойызды мен бас­қа­рып бардым. Мұхтар Шаханов ағамыз Жел­тоқсан оқиғасын тексеру комиссия­сы­ның төрағасы еді. Арменияда жүргенімде сол кісіден телеграмма келді.  1986 жылы мен қаланың бас хирургы бо­ла­тынмын. Күніне, дамыл таппастан әр са­ғат сайын  5-6 мекемеге – Денсаулық сақ­тау министрлігіне, КГБ-ге, қалалық ком­мунистік партияға, Орталық комитетке, тағы басқаларына ақпарат жіберіп отыр­дым. Аураханаға қанша адам түсті, олар қан­дай жағдаймен түсті, қандай көмек көр­сетілді, бәрін хабарлап отыруым керек еді. Содан кейін ойлана бастадым. Мұның оңай шаруа емес екенін түсіндім. Күндердің күнінде керек болып қалар, халқымыз өзі­нің жастарын іздейтін шығар дедім де, тиіс­ті мекемелерге жіберген ақпаратымның кө­шірмесін жасап, бір нұсқасын өзіме сақ­тап қойдым. Қалың үш папка болды. Қа­ла­дағы аураханалар мен медициналық ме­кемелердің арасында жүрдім. Шұғыл опе­рация керек болса, басқа ауруханалардағы мамандарды шақыртып, тиісті ем жасауын қадағаладым. Ұйқы жоқ, күлкі жоқ. Бұл күн­дерде өтер деп ойлағаныммен, қан-жо­са боп жатқан жастарды көргенде жүрегім езіл­ді. Бір ай үй бетін көргем жоқ. Жұмыста қондым. 1987 жылы 15 қаңтарда ғана үйге бардым.  Кезінде Қазақ КСР жоғары және орта білім министрі болған Көпжасар Нәрі­баев ағамызбен жақсы сыйласушы едім. Бір кезіккенде сол кісіге қолымда үш пап­ка бар екенін сыр ғып айтқан бола­тын­мын. «Болашақта біреу зерттейтін шығар, мүм­кін бұл оқиға туралы кітап жазар» де­ген болатынмын. Нәрібаев Мұхтар Ша­ха­нов­пен таныс екен. Менің қолымда нақты дә­лел бар екенін естіген Мұқаң маған телеграмма жіберіп, соны алғысы келетінін айтыпты. Мен Алматыға келіп, комиссия мү­шелерімен кезіктім. Олар да жан-жақтан ақп­арат жинап, құжат іздеп, нақты факт табу үшін құлшына жұмыс істеп жатыпты. Қолымдағы папканы комиссияға тапсыр­дым.  Осы құжаттар арқылы мен, ұсақ-түйе­гін айтпағанда, ең негізгі екі жайтты дә­лел­деп бердім. Ауруханаға түскен жастардың бәрінен қан сараптамасын алдырғанмын. Ешқайсысының қанының құрамынан ал­коголь табылмады. Мүлдем жоқ. Ал Жел­тоқ­сан жастарын «арақкештер» деп айып­тағанын білесіз. Бәрінің ай-күні, сағат-ми­ну­тына дейін жазылып тұр. Екінші, ау­руха­наға түскен жастардың дені саперлік кү­ректен жараланған. Яғни, оларды саперлік күрек­пен арнайы жасақталған сарбаздар ұрып-соққан. Оның бәрі дәлелімен жа­зыл­ған. Дәрігерлер айғақтап, арнайы құжатқа тір­кеген. Осы екі дәлел Желтоқсан оқиға­сы­ның шындығын ашуға көп мүмкіндік ту­ғызды. Өзің айтып отырған кітаптар се­рия­сының 5-томына бұл туралы жазыл­ған.  Мен мұны ерлік үшін емес, жастардың тағ­д­ырына күйінгендіктен істедім. 

– Сүбелі әңгімеңізге көп рахмет!

Әңгімелескен –  Тоқтарәлі ТАҢЖАРЫҚ